การแพ้วัคซีน

วัคซีน คือ สารผลิตภัณฑ์ชีวภาพ ใช้ฉีดเข้าสู่ร่างกายเพื่อกระตุ้นให้ร่างกายสร้างภูมิคุ้มกัน การแพ้วัคซีนอย่างรุนแรง พบได้ไม่บ่อย ประมาณ 1 ต่อ การฉีดวัคซีนล้านโด๊ส (0.90-1.84 ต่อ การฉีดวัคซีนล้านโด๊ส)

ขณะนี้วัคซีนต่อเชื้อ SARS-CoV-2 เริ่มมีการผลิตและเตรียมใช้อย่างแพร่หลาย และเริ่มมีการรายงานผลข้างเคียงจากการใช้วัคซีน เราจึงควรมีความเข้าใจเรื่องการแพ้วัคซีน ก่อนการใช้ยาอย่างเหมาะสม

ลักษณะอาการแพ้วัคซีน สามารถแบ่งเป็น

การแพ้ชนิดเฉียบพลัน มีอาการลมพิษ ตาบวม ปากบวม หายใจไม่ออก ซึ่งเกิดจากการแพ้ส่วนประกอบต่าง ๆ ในวัคซีนได้แก่

ไข่ไก่ พบได้ในวัคซีนที่มีการเพาะเลี้ยงในตัวอ่อนของไก่ (chick embryo) เช่น วัคซีนไข้เหลือง วัคซีนพิษสุนัขบ้าชนิด Purified chick embryo cell (PCEC) วัคซีนไข้หวัดใหญ่ และ วัคซีนหัด-หัดเยอรมัน-คางทูม อย่างไรก็ตาม ในปัจจุบันพบว่าปริมาณโปรตีนของไข่ไก่ในวัคซีนไข้หวัดใหญ่และวัคซีนหัด-หัดเยอรมัน-คางทูมมีปริมาณที่น้อยมาก หากผู้รับวัคซีนมีประวัติแพ้ไข่แบบไม่รุนแรงสามารถฉีดวัคซีนไข้หวัดใหญ่ได้ตามปกติ กรณีมีประวัติแพ้ไข่แบบรุนแรงสามารถฉีดได้ แต่ต้องอยู่ในสถานพยาบาลที่สามารถสังเกตอาการและรักษาอาการแพ้รุนแรงได้โดยการให้ยาฉีดอะดรีนาลีน
นมวัว พบในขั้นตอนการผลิตของวัคซีนคอตีบบาดทะยักไอกรนบางชนิด
ยีสต์ เซลล์ยีสต์ใช้ในขั้นตอนการผลิตของวัคซีนตับอักเสบบี และวัคซีนไวรัสมะเร็งปากมดลูกบางชนิด
เจลาติน ใช้เป็นตัวทำให้วัคซีนคงตัว (stabilizer) มีรายงานการแพ้รุนแรงจากเจลาตินในวัคซีนหัด-หัดเยอรมัน-คางทูมและอีสุกอีใส นอกจากนั้นยังสามารถพบได้ในวัคซีนไข้สมองอักเสบ ไข้หวัดใหญ่ ไทฟอยด์ พิษสุนัขบ้า บางชนิด เป็นต้น
Latex พบจากบรรจุภัณฑ์ของวัคซีนหลายชนิด

การแพ้ไม่เฉียบพลัน หรือการมีปฏิกิริยาเฉพาะจุดหลังการฉีดวัคซีน แสดงอาการตั้งแต่ 2-8 ชั่วโมง จนถึง 2 วันหลังฉีดวัคซีน โดยการแพ้ในลักษณะนี้อาจเกิดจากสารประกอบวัคซีนบางชนิด เช่น

ยาปฏิชีวนะ เช่น neomycin, streptomycin, polymyxin B sulfate
Aluminum hydroxide ทำหน้าที่เป็นสารในการกระตุ้นภูมิคุ้มกัน (adjuvant) ปฏิกิริยาจาก aluminum ก่อให้เกิด อาการคัน นูนแดงใต้ผิวหนัง ไตแข็งหลังฉีดได้ (subcutaneous nodules or granulomas)
Thimerosal และ Formaldehyde ใช้เป็นสารกันเสีย (preservative) สามารถทำให้เกิดผื่นแดงคัน
Polyethylene glycol (PEG) หรือ polysorbate ใช้เป็นสารช่วยส่งเสริมการละลายน้ำในวัคซีน (water-solubility)

ผลข้างเคียงอื่น ๆ จำเพาะแต่ละวัคซีน เช่น

อาการไข้สูงเกิน 40.5องศาเซลเซียส ร้องไห้นานเกิน 3 ชั่วโมง หรือกรีดร้องเสียงแหลม มีอาการช็อกหรือชัก หลังได้วัคซีนไอกรน พบได้ 0-10 ต่อ 10,000 ครั้ง
อาการไข้ ผื่นคล้ายการออกหัดแต่น้อยกว่า พบได้ประมาณ 5% ภายใน 5-12 วัน หลังได้รับวัคซีนหัด-หัดเยอรมัน-คางทูม
อาการไข้ต่ำๆ ผื่นแดง หรือตุ่มน้ำใสเล็กน้อย พบได้ประมาณ 3% ภายใน 3 สัปดาห์ หลังได้รับวัคซีนอีสุกอีใส
อาการบวมของแขนข้างที่รับวัคซีนหรือข้อบวม มักเกิดภายใน 2 – 8 ชั่วโมง ไม่เกิน 48 ชั่วโมง (Arthus reaction) พบได้ประมาณ 5% หลังได้รับวัคซีนบาดทะยัก
การอักเสบของ ปลอกหุ้มของ เส้นประสาทหลายเส้นอย่างเฉียบพลันเกิดจากมีระบบภูมิคุ้มกันของร่างกายที่ผิดปกติ (Guillain – Barré syndrome) พบได้น้อยมากหลังได้รับวัคซีนคอตีบบาดทะยัก

การทดสอบสามารถทำได้โดยการซักประวัติและตรวจลักษณะการแพ้ ประกอบกับช่วงเวลาที่สัมพันธ์กับการให้ยา หากสงสัยว่ามีสภาวะการแพ้วัคซีน แพทย์อาจพิจารณาการทดสอบสะกิดผิวหนัง (Skin prick test) ทั้งจากส่วนประกอบวัคซีนต่างๆ ดังกล่าวข้างต้น ได้แก่ เจลาติน นมวัว ไข่ไก่ ยีสต์ เลเทกซ์ หรือจากตัวของวัคซีนเอง และหรือทำการทดสอบต่อไปด้วยการฉีดน้ำยาวัคซีนเข้าผิวหนังเป็นจุดเล็กๆ (Intradermal test) เพื่อประกอบการวินิจฉัย

หากผู้ป่วยมีการทดสอบผิวหนังเป็นบวก แพทย์อาจให้วัคซีนอื่นเป็นทางเลือกหรือหากจำเป็นต้องให้วัคซีนนั้น ๆ จำเป็นต้องใช้วิธีค่อยๆเพิ่มปริมาณทีละน้อย (desensitization) ขึ้นกับประวัติความรุนแรงของอาการแพ้

สำหรับวัคซีนของไวรัส SARS-CoV-2 ในปัจจุบันมี 3 ประเภท ได้แก่

วัคซีนไวรัสตาย หรือ inactivated virusได้แก่ บริษัท Sinopharm จากประเทศจีน
วัคซีน mRNA ใน lipid nanoparticles (LNP) จากบริษัท BioNTech Pfizer และ Moderna/mRNA-1273 ซึ่งเป็นวัคซีนที่นำส่วน mRNA ของยีนส่วนเปลือกของ SARS-CoV-2 ห่อหุ้มด้วย lipid nanoparticle เมื่อเข้าเซลล์จะถูกถอดส่วน lipid ออก เข้าสู่ส่วนของเซลล์ที่เรียกว่า ribosome เปรียบเสมือนเป็นโรงงานสร้างโปรตีน mRNA ทำให้เกิดการสร้างโปรตีน ไปกระตุ้นร่างกายสร้างแอนติบอดีภูมิต้านทานต่อโรคCOVID19
วัคซีนที่อาศัยไวรัสอื่นเป็นตัวฝากหรือเป็นเวกเตอร์ เพื่อนำเอาสารพันธุกรรมของไวรัส SARS-CoV-2 เข้าเซลล์ ได้แก่ บริษัท Oxford/Astrazeneca และ Gamaleya; Sputnik V โดยใช้ adenovirus เป็นเวกเตอร์

CDC ได้รายงานผลข้างเคียงของวัคซีน ระหว่าง วันที่ 14–23 ธันวาคม 2020, พบภาวะแพ้รุนแรง 21 cases จาก 1,893,360 โด๊สแรกจากบริษัท Pfizer-BioNTech (คิดเป็น 11.1 ครั้งต่อการฉีดวัคซีนล้านโด๊ส); โดย 71% เกิดภายใน 15 นาที แรกหลังฉีดยา, 14% เกิดช่วง 15 ถึง 30 นาที และ 14%หลัง 30 นาที สำหรับภาวะแพ้ไม่รุนแรงนั้นพบได้ถึง 4 ชั่วโมงหลังฉีดวัคซีน

สาเหตุหรือส่วนประกอบต้นเหตุยังต้องศึกษาเพิ่มเติม มีข้อสันนิษฐานว่าอาจเกิดจาก สาร polyethylene glycol (PEG) หรือ polysorbate ซึ่งทำหน้าที่เป็นสารช่วยส่งเสริมการละลายน้ำในวัคซีน โดยสารตัวนี้จริง ๆ แล้วเป็นส่วนประกอบของวัคซีนและยามากกว่า 1,000 ชนิด เช่น วัคซีนตับอักเสบเอ วัคซีนนิวโมค็อคคัลคองจูเกทหรือ Prevnar ณ ข้อมูลตอนนี้ คำแนะนำให้สังเกตอาการหลังฉีดอย่างน้อย 15-30 นาที โดยเฉพาะผู้ป่วยที่มีประวัติแพ้รุนแรงหลังได้รับวัคซีนมาก่อนควรปรึกษาแพทย์เฉพาะทางและสังเกตอาการอย่างใกล้ชิด

เหตุการณ์ไม่พึงประสงค์หลังการได้รับวัคซีนและการดูแลตนเองเบื้องต้น

อาการข้างเคียงหรือผลข้างเคียง คืออาการที่คาดเดาได้ว่าอาจจะเกิดขึ้น เป็นปฏิกิริยาตอบสนองทางภูมิคุ้มกันของร่างกายได้แก่ อาการปวด บวม ร้อนบริเวณที่ฉีด ไข้ ครั่นเนื้อครั่นตัว ปวดเมื่อย ใจสั่น อ่อนเพลีย คลื่นไส้ อาเจียน เวียนศีรษะ มักพบ 1–2 วันหลังได้รับวัคซีน แนะนำให้พัก สังเกตอาการ กินยาแก้ปวดลดไข้ตามอาการได้ หากไม่ดีขึ้นจึงไปพบแพทย์
การแพ้วัคซีนหรือส่วนประกอบของวัคซีน เป็นปฏิกิริยาภูมิไวของร่างกาย (Hypersensitivity reaction)

การแพ้ชนิดไม่รุนแรง เช่น พดผื่นคันตามร่างกาย การแพ้ชนิดนี้แนะนำให้ พัก สังเกตอาการ กินยาแก้แพ้ชนิดไม่เข้าสู่ระบบประสาทซึ่งก่อให้เกิดอาการง่วงซึม และสังเกตอาการ 1-2 ชั่วโมง หากผื่นมากขึ้นหรือมีอาการระบบอื่นเพิ่มเติมแนะนำมาพบแพทย์
การแพ้ชนิดรุนแรงหรือแอนาฟัยแล็กซิส (Anaphylaxis) 70-80% ซึ่งมักเกิดขึ้นภายใน 30 นาทีหลังได้รับวัคซีน การแพ้ชนิดนี้จำเป็นต้องรักษาด้วยการฉีดยาอะดรีนาลีนเข้ากล่ามเนื้อต้นขา แนะนำให้มาโรงพยาบาลทันที

การฉีดเข็มที่สอง

อาการข้างเคียงหรือผลข้างเคียงสามารถฉีดวัคซีนชนิดเดิมได้ สำหรับการแพ้วัคซีนหรือส่วนประกอบของวัคซีน หากเป็นการแพ้ไม่รุนแรง อาจพิจารณาให้กินยาแกแพ้ชนิดไม่ง่วงก่อนฉีดเข็มที่สอง 30 นาที โดยไม่ต้องเปลี่ยนชนิด

หากเป็นการแพ้ชนิดรุนแรง ให้เปลี่ยนชนิดของวัคซีนเข็มที่สอง ซึ่งส่วนประกอบของวัคซีนที่สงสัยว่าก่อให้เกิดอาการแพ้ ได้แก่ Aluminum hydroxide ใน Sinovac หรือ Sinopharm, Polysorbate80 ใน AstraZenaca หรือ Johnson & Johnson และ Polyethylene glycol (PEG) 2000 ใน Moderna หรือ Pfizer vaccine

เอกสารอ้างอิง

Nilsson et al. Vaccination and allergy: EAACI position paper, practical aspects. Pediatr Allergy Immunol. 2017;1–13.
John M. Kelso et al. Adverse reactions to vaccines practice parameter 2012. Update. J Allergy Clin Immunol. July 2012.(Practice parameter 2012)
Caubet et al. Vaccine allergy. Immunol Allergy Clin N Am 34 (2014) 597–613.
Allergic Reactions Including Anaphylaxis After Receipt of the First Dose of Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine — United States, December 14–23, 2020. January 6, 2021 / 70. CDC COVID-19 Response Team; Food and Drug Administration
Riggioni et al. A compendium answering 150 questions on COVID-19 and SARS-CoV-2. Allergy. 2020 Oct;75(10):2503-2541.
Banerji et al. mRNA Vaccines to Prevent COVID-19 Disease and Reported Allergic Reactions: Current Evidence and Approach. Journal Pre-proof. J Allergy Clin Immunol in Practice. Dec 2020

บทความโดย

แพทย์หญิงอัญชลี เสนะวงษ์

ศูนย์รักษาโรคหอบหืดและภูมิแพ้ โรงพยาบาลบีเอ็นเอช BNH Asthma and Allergy Centre (BAAC)